Hugmyndafræðilegt ónæmiskerfi

Klárasta manneskjan hefur ekki alltaf rétt fyrir sér.

Það er ekki endilega klárasta eða best lesna manneskjan sem hefur rétt fyrir sér. Þetta er augljóst. En stundum, þegar þú lest eitthvað sérstaklega heilsteypt, þá er auðvelt að gleyma því. Hvert skref smellur, það eru borin upp svör við mótrökum sem þér duttu ekki einu sinni í hug, og virðist einlægur vilji hjá höfundi til þess að finna undirliggjandi sannleik, þá er auðvelt að álykta að niðurstaðan hljóti að vera rétt.

Þú fylgir og getur ekki annað en kinkað kolli. Ekki að þú sért sammála sérhverri niðurstöðu, en bara við að lesa það finnst þér rétt að endurskoða fyrri hugmyndir þínar vandlega. Í raun geturðu ímyndað þér að þú hefðir óumflýjanlega komist að sömu niðurstöðu hefðirðu fengið að hugsa um efnið nógu lengi. Þeir sem lesa fjölbreytt og með opinn huga þekkja flestir þessa tilfinningu.

En klárasta fólkið hefur ekki alltaf rétt fyrir sér.

Það er auðvitað mikill kostur að lesa það sem aðrir hafa að segja, sérstaklega frá þeim með mikla innsýn. Við gleypum þó ekki allt kolbeint sem stendur í texta, við höfum eitthvað innra ónæmiskerfi fyrir hugmyndum sem hafnar þeim sem stríða gegn gildum okkar þó að við komum ekki nákvæmlega orði á hvers vegna. Þegar þú sérð fyrst einhverja hugmynd, eða hugsunarhátt, sem er algjörlega framandi - hvort sem hann er góður eða slæmur - þá er líklegra að hann sleppi framhjá innri síunum.

One-shotted.

Þegar ég las fyrst Scott Alexander leið mér ekki eins og hann væri að sannfæra mig, bara að útskýra. Tónninn var hreinskilinn, rökfastur, dæmin upplýsandi. Þó að ég var ósammála einstaka niðurstöðum kom ég illa orðum á því á hvaða vinkli væri einu sinni hægt að vera ósammála. Auðvitað segir hann margt sem er rétt og sumt sem er rangt, en hugsanarhátturinn kom úr nýrri átt og ég var í engri stöðu til þess að meta hvaða einstöku hugmyndir sannfærðu mig efnislega og hvenær það var bara færni höfundarinns sem sannfærði mig. One-shotted.¹

Mér þykir vera merkjanlegur munur á viðbrögðum við nýjum hugmyndum og hugsanarháttum. Einstaka hugmyndir eru oftast tengdar undirliggjandi staðreyndum sem upplýsa fyrir þér. Ef hugmyndin er ný af nálinni fyrir þér er kannski ekki augljóst hvað skal athuga - hún er líklega meira sannfærandi í bili. Það er annað lesa eitthvað sem grundvallast á allt öðrum hugsunarhætti. Róttæk nytjahyggja, þekkingarfræðileg hógværð, transhúmanismi, voru ekki endilega ný fyrir mér. En utan kannski Robert Nozick² hafði ég ekki séð þetta sett saman í eina heilsteypta mynd.

Ósamhverft læsi á hugmyndir.

Ég ólst ekki upp í sérstaklega hugmyndafræðilega vernduðu umhverfi. Þeir sem ég talaði mest við um þjóðfélagsmál, afi minn og pabbi, eru óumdeilanlega betur gefnir en ég. Vel lesnir, klárir, og íhaldssamir í atferli. Þegar ég var sammála og ósammála þeim þá áttaði ég mig vel á því hvar olli, hvar röksemdarfærslan þeirra væri byggð á einhverju ósögðu og undirliggjandi sem ég var ósammála.

Í háskólaumhverfinu kynnist ég svo fólki sem kemur að hlutum úr allt annarri átt. Umbótasinnar, sem sjá hluti oftar en ekki í gegnum átakakenningu. Aftur, þarf ekki endilega að vera sammála öllu, en við það að tala við fólkið í kringum sig fæst skýrari sýn á heimsmyndina. Það er betur hægt að hlusta á það sem fólk hefur að segja, meta það sem fólk segir í gegnum þeirra linsu, og finna hvenær það samsinnir þínum gildum, og hvenær það fer á skjön við þau.

Á nokkurra ára fresti hneyksluðust nemendur í HÍ á viðveru Hannes Hólmsteins þar, fóru jafnvel fram á að hann fái ekki að kenna skylduáfanga. Þeim blöskraði það sem hann sagði, margir óviljugir til þess innbyrða þær hugmyndir af opnum hug. Það er síðra að nemendur forðist að heyra í hugmyndum sem þeim þykir óþægilegar í Háskóla, það er manns eigin missir að kynnast ekki öðrum sjónarhornum. Það má þó velta fyrir sér hvort þeim hefði þótt jafn óþægilegt að heyra í Hannesi hefðu þau kynnst hugmyndum úr áþekkri átt fyrr á lífsleiðinni.

Að byggja ónæmi.

Hugmyndafræðilegt ónæmi byggist ekki við það að hafna nýjum hugmyndum við fyrstu kynni. Það verður til við það að átta sig á formi hugmynda, hvar þær bogna, hvar þær samræmast illa því sem þú trúir. Markmiðið er ekki að hafna þeim, heldur að krifja, að átta sig á því hvenær þær eru sannfærandi og hvenær þær lauma inn nýjum tilgátum. Þetta gerist þó ekki einungis við að lesa það sem sérfræðingar hafa að segja. Ef einhver fer illa með mál, með hugmynd, verða vankantarnir berir.

Báðir þættir eru mikilvægir til þess að byggja ónæmi. Sterka röksemdafærslan gefur þér skilning til þess að innbyrða gagnrýnið, og sú veika innsæji um hvernig skal hafna.

Þetta kann að skýra að hluta hvers vegna ungir Íslendingar sækja í meira mæli kristna trú en áður. Þegar trúleysi er hin staðlaða skoðun sem mettar bakgrunninn verða rökin fyrir því oft yfirborðskennd. Raddir sem mæla með trú koma þá frá fólki sem hefur íhugað hana af alvöru. Ef þú setur C.S. Lewis upp á móti samnemanda í menntaskóla ætti ekki að koma á óvart hvor sannfærir frekar. 

Hugmyndafræðilegt ofnæmi.

Eins og önnur ónæmiskerfi getur hið hugmyndafræðilega brugðist of harkalega við áreiti. Ef þú heyrir tiltekna hugmynd oft, á illa ígrundaðan máta, af fólki sem þú treystir ekki, þá er hætt að þróa með sér ofnæmi. Ekki bara fyrir röksemdafærslunni, heldur fyrir öllum vísunum í sömu hugmynd. Þú heyrir taktinn og hafnar því strax, heyrir ekki lengur hvað er sagt, heldur hver segir það og úr hvaða átt. Neikvæða skautunin er frekar viðbragð er niðurstaða.

Neikvæða skautun í klassískum skilningi á oftast við einstaka hugmyndir, en hún getur líka beinst að heilum hugsanarháttum. Fólk hafnar forsendum áður en einhver röksemdarfærsla liggur á borðinu. En hvort tveggja, ofnæmi og forðun, eru varnarviðbrögð ef ónæmiskerfið er ekki nógu sterkt. Þegar mótefnin vantar er allt talið hættulegt, jafnvel er best að forðast alla snertingu. Í báðum tilvikum hættir umræðan að snúast um sannleiksgildi og snýst þá heldur um sjálfsvörn.

1. Af öllum sem geta one‑shottað mann rétt rumlega tvítugan er Scott Alexander betri kostur en til dæmis Frantz Fanon.

2. Þó að það sé ekki megininntak bókarinnar Anarchy, State, and Utopia er smá­kaflinn um siðferðislegt ágæti þess að vera grænmetisæta mest sannfærandi­ röksemdarfærsla sem ég hef lesið um það efni.